Het verhaal
Levinas: De kleine goedheid ondersteunt met een jaarlijkse Zorglezing en Zorgprijs mensen en initiatieven die zich inzetten voor meer ruimte voor 'de kleine goedheid’ in de dagelijkse zorg.
De kleine goedheid
Het volgende citaat van Emmanuel Levinas, dat gebaseerd is op ideeën uit de roman Leven en lot (1961)* van de Oekraïens-Russische schrijver Vasili Grossman (1905-1964), zet ons op het spoor van 'de kleine goedheid’ als een bijzondere vorm van barmhartigheid. Het geeft ons ook een inkijk in de ziel en de werking van die kleine goedheid in ons menselijk samenleven
'Tussen alle verwording van menselijke verhoudingen houdt de goedheid stand. Ze blijft mogelijk, ook al kan ze nooit een systeem of sociaal regime worden. Elke poging om het menselijke helemaal te organiseren is tot mislukken gedoemd.
Het enige wat levendig overeind blijft is de kleine goedheid van het dagelijks leven. Ze is fragiel en voorlopig. Ze is een goedheid zonder getuigen, in stilte voltrokken, bescheiden, zonder triomf.
Ze is gratuit en juist daardoor eeuwig. Het zijn gewone mensen, ‘simpele zielen’, die haar verdedigen en ervoor zorgen dat ze zich telkens weer herpakt, ook al is ze volstrekt weerloos tegenover de machten van het kwaad.
De kleine goedheid kruipt overeind, zoals een platgetrapt grassprietje zich weer opricht. Ze is misschien wel ‘gek’, een ‘dwaze goedheid’, maar ze is tegelijk het meest menselijke in de mens.
Ze wint nooit, maar wordt ook nooit overwonnen!'
*(vertaling: Froukje Slofstra, Amsterdam, uitgeverij Balans, 2010)
Levinas over de kleine goedheid
Levinas noemt in de interviews waarin hij over Leven en Lot komt te spreken meerdere keren de scène waarin Zjenja in de rij staat voor het loket van de Lubjankagevangenis een voorbeeld waarin iets dat geen gezicht is, zich toch als gelaat openbaart, namelijk het achterste deel van de nek van degene die voor haar staat*. Heel het lijden en de angst van die persoon verzamelde zich in het achterste van die nek.
Bijvoorbeeld de volgende passage in het gesprek met François Poirié:
“Ik denk aan de volgende buitengewone scène: mensen wachten aan het loket van de Loebjankastraat, het enige loket in Moskou waar je iets kunt zeggen tegen een opgesloten vriend of familielid. Ze staan in de rij. Vassili Grossman spreekt over een vrouw, die in de rij gaat staan, en op de nek van de personen de angsten van hun ziel leest; de nek wordt gelaat. Een buitengewone passage…”
'De kleine goedheid' kan zomaar in de knel komen door:
Spanningen die zich in zorgsituaties (kunnen) voordoen, zoals overbelasting en tekorten aan medewerkers, tekort aan mantelzorgers en andere betrokken hulpverleners.
Twijfels over onze keuzes: wie help ik wel, en wie niet, wie het eerst en wie daarna.
De dagelijkse sleur en twijfels of de zorg wel vol te houden is op een manier die ons hart ons ingeeft.
Te veel gewicht van de protocollen in verhouding tot het primaire belang van de Ander.
Bureaucratie en overmacht van 'het systeem', dat de eigen verantwoordelijkheid dreigt te verdrukken, onder meer vanwege te veel aandacht voor protocollen en richtlijnen, efficiency en productiviteit en te weinig aandacht en steun voor passie en verantwoordelijkheid in de zorg.
Ondersteuning
Stichting Levinas: De kleine goedheid ondersteunt inspirerende mensen en initiatieven van ‘de kleine goedheid’ in de zorg. Deze mensen en initiatieven gaan in dialoog met het systeem (of willen dat doen) en proberen daardoor het systeem te stimuleren om een positievere kracht te worden.
Over Levinas
Emmanuel Levinas (1906-1995) werd geboren in Litouwen. Zijn filosofie werkte hij uit in Parijs, waar hij zich na de Tweede Wereldoorlog vestigde. Hij wordt beschouwd als een van de belangrijkste filosofen van de 20e eeuw, met name vanwege zijn baanbrekende werk op het gebied van de ethiek en de filosofie van de relatie tussen mensen.
Zijn denken is mede een reflectie op zijn eigen ervaring met het fascisme, het antisemitisme en de Holocaust. Daarbij stelt hij zich de vraag wat “met zo’n gezwel in het geheugen” aan komende generaties moet worden doorgegeven.
Zijn antwoord is een filosofie waarin niet het Ik, maar de Ander centraal staat. Volgens Levinas kunnen we de relatie tussen mensen niet langer beschouwen als een abstractie of een algemeen concept, maar moeten we ons richten op de concrete relatie tussen individuen. Deze filosofie kan ons inspireren om ons in te zetten voor een vreedzame samenleving. Vrede kan volgens Levinas niet bestaan zonder rechtvaardigheid. Een rechtvaardige samenleving kan alleen gerealiseerd worden door de Ander recht te doen.
Dit recht doen aan de Ander is geen abstract ideaal, maar wordt concreet in de dialoog. In de dialoog wordt mijn natuurlijke vrijheid begrensd door het appèl van de Ander en word ik mij ervan bewust dat ik niet alleen leef, maar samen met anderen.
Levinas’ filosofie gaat over de manier waarop we met de Ander omgaan, en hoe we verantwoordelijkheid moeten nemen voor onze daden in deze relatie. Hij stelt dat we ons moeten concentreren op de onvervangbare en onvoorspelbare Ander, en dat we ons moeten richten op zijn/haar behoeften en belangen, zelfs als dit ten koste gaat van onze eigen belangen.
Gedachtegoed van Levinas wordt gekenmerkt door
Dat is het appèl van de ander, dat onmiddellijk betrokken maakt op de ander, en dat oproept tot verantwoordelijkheid in de erkenning van die ander in zijn niet te begrijpen andersheid, zijn onbegrijpelijkheid. Het appèl stelt die ander centraal, zonder daarbij de andere anderen (de derden) uit het oog te verliezen.
Die zijn echter secundair ten opzichte van het primaire belang van de ander als mens.
Hetgeen inhoudt dat regels en protocollen nooit automatisch toegepast mogen worden.
De relatie tot de ander is er een van wezenlijk kwetsbare mensen, in het besef dat die kwetsbaarheid en ruimte voor verwondering helpen mogelijk en noodzakelijk maakt.